Pierwszy w Warszawie dworzec kolejowy

Dworzec Warszawsko-Wiedeński, pierwszy dworzec kolejowy w Warszawie, pojawił się na mapie naszego miasta w 1845 roku. Został wzniesiony u zbiegu Alei Jerozolimskich i ulicy Marszałkowskiej. Obecnie to miejsce, centrum Warszawy, należy do najbardziej ruchliwych i zatłoczonych zwłaszcza w godzinach szczytu punktów naszego miasta. Przez rondo Romana Dmowskiego, które wybudowano na skrzyżowaniu Alei Jerozolimskich i Marszałkowskiej w 1970 roku, każdego dnia przejeżdża niezliczona ilość samochodów, autobusów i tramwajów a przejście podziemne pod rondem i wejście do stacji metra Centrum zapełnia się tysiącami przechodniów. Nie zawsze jednak tak tłoczno było w tym miejscu. Jeszcze do połowy XIX wieku serce miasta biło w rejonie Starej Warszawy, Placu Teatralnego i Krakowskiego Przedmieścia. Z chwilą uruchomienia linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i otwarcia dworca, jego najbliższa okolica zaczęła się zmieniać i przybierać charakter centrum miasta.

Długi na 160 metrów budynek dworcowy stał frontem do Alei Jerozolimskich. Był stacją końcową lub pierwszą, co zależało od kierunku podróży, na linii Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Linia ta, początkowo nazwana Drogą Żelazną Warszawsko-Wiedeńską była pierwszą linią kolejową w Królestwie Polskim i drugą w całym Imperium Rosyjskim. Powstała w celu ułatwienia komunikacji z Europą. Prowadziła z Warszawy do granicy z zaborem austriackim, dokładnie do stacji Granica w miejscowości Maczki (obecnie dzielnica Sosnowca). Dalej łączyła się z istniejącą już wcześniej linią do Wiednia. Aż trudno sobie wyobrazić, że do połowy XIX wieku po ziemiach Królestwa Polskiego podróżowano wyłącznie konnymi środkami lokomocji.

Projekt budowy pierwszej Drogi Żelaznej powstał w 1835 roku. Jego inicjatorami byli: Henryk Łubieński, wiceprezes Banku Polskiego i Piotr Steinkeller, przemysłowiec, przedsiębiorca i bankier. Plan budowy linii kolejowej sporządził Stanisław Wysocki, który był również głównym inżynierem budowy całego przedsięwzięcia. Licząca 327,6 km linia kolejowa budowana była etapami. Całość ukończono w 1848 roku.

Trzy lata wcześniej uruchomiono odcinek trasy z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego. Uroczyste otwarcie tego fragmentu Drogi Żelaznej oraz otwarcie Dworca Wiedeńskiego miało miejsce 14 czerwca 1845 roku. Autorem projektu pierwszego warszawskiego dworca był Henryk Marconi. Budynek dworcowy kształtem przypominał dwa połączone ze sobą parowozy. Wspomniana wyżej długość budynku nawiązywała do długości ówczesnego składu pociągu. Centralna część dworca miała trzy kondygnacje. W jej fasadzie od strony Alei Jerozolimskich ulokowano główne wejście na teren dworca. Od tej głównej części budynku odchodziły skrzydła o dwóch kondygnacjach dalej przechodząc w jednokondygnacyjne. Na szczytach obu skrzydeł wybudowano wysokie wieże. W zachodniej znajdował się telegraf a we wschodniej ulokowano mechanizm zegara, którego tarcza znajdowała się na zewnętrznej ścianie wieży.

Dworzec Warszawsko-Wiedeński ok. 1850 roku

W środku budynku dworcowego znajdowały się kasy, bufety i poczekalnie dla trzech klas podróżnych a także specjalne pokoje dla dam, wysoko sytuowanych obywateli oraz dla wojskowych. Perony i tory kolejowe były na zewnątrz, od strony ulicy Chmielnej (obecnie południowa fasada Pałacu Kultury i Nauki). Przed dworcem, w Alejach Jerozolimskich wybudowano specjalny podjazd dla dorożek a wzdłuż fasady budynku zasadzono topole.

Dworzec Warszawsko-Wiedeński ok. 1890 roku

Od 1866 roku pasażerów na Dworzec Warszawsko-Wiedeński przywoziły poza dorożkami również tramwaje konne. Linia tramwajowa została uruchomiona w celu ułatwienia komunikacji z drugim warszawskim dworcem, Petersburskim, który powstał na Pradze w 1863 roku. Skomunikowanie obu dworców stało się możliwe po oddaniu do użytku pierwszego stałego mostu na Wiśle, Mostu Kierbedzia. W późniejszych latach, dokładnie od 1908 roku, do Dworca Wiedeńskiego można było dojechać już tramwajem elektrycznym linii 3. O historii warszawskich tramwajów więcej informacji można znaleźć we wcześniejszym wpisie „Jak to w Warszawie z tramwajem było”

Dworzec Warszawsko-Wiedeński ok. 1914 roku

Już pod koniec XIX wieku Dworzec Warszawsko-Wiedeński, choć był pokaźnych rozmiarów, stawał się przyciasny dla coraz liczniej podróżujących i większej liczby podstawianych składów pociągów. Postanowiono go przebudować. Plany nowego dworca sporządził architekt Józef Huss. Jego projekt nawiązywał do dworca Kolej Magdebursko-Halbersztadzkiej w Berlinie. Miał powstać ogromny budynek przypominający kształtem łuk triumfalny, mieszczący w środku zarówno halę dworcową jak i perony a całość przykryta szklanym dachem. Główna fasada dworca zwrócona była w stronę ulicy Marszałkowskiej. Projekt ten nie znalazł jednak akceptacji władz rosyjskich bowiem nie przewidywał połączenia Dworca Wiedeńskiego z szerokotorową linią kolei obwodowej. Linia ta uruchomiona w 1876 roku, z szerokimi rosyjskimi torami, łączyła praskie dworce Terespolski (Wschodni) i Petersburski (Wileński) ze stacją towarową linii Warszawsko-Wiedeńskiej (późniejszy Dworzec Warszawa Główna Osobowa). Linia przebiegała przez północny obszar miasta i most kolejowy przy Cytadeli.

Carskie władze nie tylko chciały szerokich torów w przebudowywanym Dworcu Wiedeńskim ale także zażądały zmiany koncepcji samego dworcowego budynku. Miał być on bardziej bizantyjski, na co nie zgodził się autor projektu. I tak plany przebudowy dworca nie zostały wówczas zrealizowane. W zamian, dla usprawnienia ruchu wybudowano w 1900 roku od strony ul. Chmielnej (obecnie Pałac Kultury) drugi budynek dworcowy nazwany Nową Poczekalnią. Budynek miał 62 metry długości, 13,5 metra szerokości i służył pasażerom przyjeżdżającym do Warszawy. Stary, duży budynek przeznaczony został dla wyjeżdżających.

Dworzec Warszawsko-Wiedeński. Po lewej główny gmach dworca, obsługujący wyjeżdżających a po prawej dobudowana w 1900 roku Nowa Poczekalnia dla pasażerów przyjeżdżających.

Po odzyskaniu niepodległości Dworzec Wiedeński otrzymał nową nazwę – Dworzec Główny. Ciekawostką jest fakt, że w 1919 roku na dworcowym peronie stanął pierwszy polski uliczny kiosk „Ruchu”.

W związku z planowaną budową linii kolei średnicowej, która przez centrum Warszawy miała przebiegać po ziemią, gmach dawnego Dworca Wiedeńskiego trzeba było częściowo rozebrać, by następnie już nad podziemną linią wznieść nowy budynek Dworca Głównego. Do tej inwestycji przygotowywano się długo. Najpierw w latach 1920-21 od strony ulicy Chmielnej wybudowano drewniany dworcowy budynek, który na czas budowy linii średnicowej i powstania nowego Dworca Głównego, przejął całą obsługę pasażerską.

Budowa linii średnicowej prowadzona w latach trzydziestych XX wieku, wymagała częściowej rozbiórki Dworca Wiedeńskiego. Nowy Dworzec Główny miał znajdować się nieco głębiej w Alejach Jerozolimskich niż jego poprzednik. Rozebrano więc zachodnie skrzydło dawnego dworca i po poprowadzeniu podziemnej linii rozpoczęto w tym miejscu budowę nowego dworca. Skrzydło wschodnie Dworca Wiedeńskiego spłonęło w 1939 roku a ostatnie pozostałości wieży zegarowej, o strony ulicy Marszałkowskiej rozebrano w 1947 roku.

Budowa Dworca Głównego

Projekt nowego Dworca Głównego został sporządzony przez Czesława Przybylskiego i Andrzeja Pszenickiego. Był to reprezentacyjny, monumentalny gmach, jeden z najnowocześniejszych i największych w ówczesnej Europie. Budowa rozpoczęła się w 1932 roku i do czasu wybuchu II wojny światowej praktycznie nie została ukończona. Dużo spustoszenia uczynił pożar do którego doszło w czerwcu 1939 roku a  reszty zniszczeń dołożyły bombardowania obiektu w pierwszych dniach wojny. W okresie okupacji dworzec został prowizorycznie odbudowany przez Niemców. Służył pasażerom do wybuchu powstania warszawskiego. Potem został zamknięty. Wysadzony w powietrze w styczniu 1945 roku.

Dworzec Główny w 1940 roku

Po wojnie resztki konstrukcji budynku Dworca Głównego zostały rozebrane a w 1952 roku, czasie budowy Pałacu Kultury i Nauki, dawny teren dworcowy został przykryty betonowymi płytami, na których powstały trawniki. W oparciu o podziemną infrastrukturę Dworca Głównego w 1955 roku ukończono budowę stacji Warszawa Śródmieście.

Pozostałości po wysadzonym w powietrze przez Niemców Dworcu Głównym

Miasto pozbawione po wojnie głównego dworca kolejowego musiało ten problem szybko rozwiązać. Do czasu wybudowania nowego dworca postanowiono zaadaptować na ten cel dawny dworzec towarowy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej przy ulicy Towarowej. Istniejący tam budynek magazynów, przerobiony na halę dworcową, obsługiwał pasażerów już od 2 lipca 1945 roku. Dla usprawnienia funkcjonowania dworca rok później wzniesiono drugi budynek, ten który stoi tam do dziś. Po tych przebudowach dworzec przy Towarowej nazwano Warszawa Główna Osobowa.

Dworzec Warszawa Główna Osobowa

To rozwiązanie problemu miało być tymczasowe, jednak Warszawa Główna Osobowa pełniła funkcje głównego warszawskiego dworca aż do czasu oddania Dworca Centralnego w 1976 roku.

Dworzec Centralny jeszcze w budowie. Rok 1975

Wszystkie zdjęcia pochodzą z Wikimedii Commons.