Pomnik Mikołaja Kopernika zasługuje na naszą uwagę z kilku powodów. Po pierwsze jest to pomnik wielkiego astronoma, po drugie powstał z inicjatywy wielkiego uczonego a po trzecie jest to dzieło wielkiego rzeźbiarza. Jest jeszcze czwarty powód. Otóż rzeźba pomnikowa to dziewiętnastowieczny oryginał a takich w Warszawie niewiele.
Stanisław Staszic
Zasiadający u zbiegu Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu przed wejściem do Pałacu Staszica – obecnej siedziby Polskiej Akademii Nauk Mikołaj Kopernik, znalazł się tam w 1830r dzięki Stanisławowi Staszicowi. Ale po kolei. Sięgnijmy kilka lat wstecz.
W 1826r Królewskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk skupiające uczonych różnych dziedzin przeniosło się z kamienicy przy ulicy Kanonie do nowego gmachu – pałacu ufundowanego w dużej mierze przez Stanisława Staszica. Pałac jest dziełem Antonio Corazziego – wychowanka Florenckiej Akademii Sztuk Pięknych, który przyjechał do Warszawy na zaproszenie Staszica. Pobyt włoskiego architekta w stolicy nieco sie przedłużył. Jak się okazało miał tu więcej do zrobienia. Spod jego ręki wyszły również projekty Teatru Wielkiego, zabudowy pl. Bankowego oraz komory wodnej na Pradze.
Bertel Thorvaldsen
Stanisław Staszic, wszechstronny działacz oświeceniowy, był również inicjatorem i fundatorem wystawienia przed wejściem do siedziby Towarzystwa Przyjaciół Nauk pomnika genialnego astronoma– Mikołaja Kopernika. Tak się złożyło, że w roku 1820 w Warszawie przebywał światowej sławy duński rzeźbiarz Bertel Thorvaldsen, który właśnie finalizował podpisanie umowy na prace przy pomniku księcia Józefa Poniatowskiego. Staszic wykorzystując okazję sporządził z Thorvaldsenem kolejną umowę, która zobowiązywała rzeźbiarza do wykonania pomnika Mikołaja Kopernika za cenę 2000 dukatów w czasie półtora roku.
Niestety fundator pomnika nie zdążył zobaczyć nawet modelu zamówionego dzieła bowiem pożegnał się z tym światem w styczniu 1826r. Gipsowy model pomnika przybył do Warszawy zimą 1827r. Część trasy z włoskiego Livorno, gdzie tworzył go Thorvaldsen do Hamburga pokonał drogą morską a potem przez Berlin do Warszawy saniami. Brązowy posąg został odlany w fabryce Jana Baptysty Gregoire’a i syna , która mieściła się w Warszawie przy ulicy Świętojerskiej.
Przygotowaniem cokołu pod figurę astronoma zajął się architekt Adam Idzikowski a nad całością prac czuwał następca Stanisława Staszica – nowy prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk Julian Ursyn Niemcewicz. On też w dniu 11 maja 1830r odsłonił pomnik Mikołaja Kopernika – dzieło wielkiego rzeźbiarza, które zachwyciło lud Warszawy. W dowód wdzięczność Towarzystwo Przyjaciół Nauk przyjęło Bertela Thorvaldsena do grona swych członków.
Nie obyło się jednak bez skandalu. Podobno kościół św. Krzyża odmówił odprawienia mszy z okazji odsłonięcia pomnika ponieważ część duchowieństwa twierdziła, że nasz astronom – heretyk zgrzeszył przeciwko Pismu Świętemu. Inna wersja tego wydarzenia podaje, że msza została odprawiona cichaczem przed uroczystością odsłonięcia pomnika, ponieważ w spisie zaproszonych gości znaleziono nazwiska luterańskich księży. Prawda jest taka, że tego dnia w kościele nie było gospodarza. Ks Wojciech Szweykowski , proboszcz parafii a zarazem pierwszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego, 11 maja 1830r brał udział w uroczystościach nadania Uniwersytetowi imienia cara Aleksandra. Jak to się mawia „kota nie ma myszy harcują” i do końca nie wiadomo czy pomnik Mikołaja Kopernika poświęcono czy też „bezbożnikowi”, choć był kanonikiem, odmówiono tego przywileju.
Klasycystyczna, blisko 3-metrowa postać siedzącego astronoma z cyrklem w prawej dłoni i sferą armilarną w lewej, posiada idealne niemal kobiece rysy twarzy. Po obu stronach cokołu wyryto pozłacane napisy: z prawej strony „Mikołajowi Kopernikowi Rodacy” i z lewej „Nicolao Copernico Grata Patria” (Mikołajowi Kopernikowi Wdzięczna Ojczyzna).
Siedzi więc wielki astronom na swym tronie od ponad 180 lat i przygląda się naszej Warszawie. I cóż on takiego widział na przestrzeni prawie dwóch wieków. W czasie powstania styczniowego Kopernik był świadkiem próby zamachu na carskiego Namiestnika Królestwa Polskiego generała Fiodora Berga. 19 września 1863r na powóz wiozący generała spadło kilka bomb z poddasza Pałacu Zamoyskich (vis a vis pomnika Mikołaja). Zamach nieudany. Berg uszedł z życiem. Był mocno rozeźlony. Efektem jego gniewu była zemsta na mieszkańcach Pałacu. Właściciel rezydencji hrabia Stanisław Zamoyski został skazany na 8 lat ciężkich robót, inni mężczyźni zabrani do Cytadeli a cały dobytek mieszkańców wyrzucony na ulicę a następnie spalony.
To właśnie wtedy chopinowski „ideał sięgnął bruku”. Z okien mieszkania Izabelli Barcińskiej, młodszej siostry Fryderyka Chopina, został wyrzucony na bruk fortepian, o którym wspomniał Cyprian Kamil Norwid w swoim wierszu.
Kilka lat później Mikołaj Kopernik był świadkiem przebudowy pałacu Staszica dla potrzeb carskiego gimnazjum i cerkwi św. Tatiany Rzymianki. Miało to miejsce w latach 1892-93. Przebudowa w stylu bizantyjsko-ruskim była zemstą za istniejącą w tym miejscu w przeszłości Kaplicę Moskiewską (czytaj „Carowie Szujscy i ich warszawskie mauzoleum”)
Widział również nasz astronom jak po odzyskaniu niepodległości w latach 1924-1926, korzystając z projektu Mariana Lalewicza, przywrócono budowli klasycystyczny wygląd.
11 lutego 1942r Mikołaj Kopernik uczestniczył w bohaterskim czynie Alka Dawidowskiego z organizacji Małego Sabotażu „Wawer”. Pod oknami policji niemieckiej Alek zdemontował niemieckojęzyczną płytę „Dem grossen Astronomen” zasłaniającą polski napis „Mikołajowi Kopernikowi Rodacy”. To wydarzenie przeszło do historii. Pięknie je wspomina Aleksander Kamiński w książce „Kamieniach na Szaniec” a niemiecką płytę dziś możemy zobaczyć w Muzeum Historycznym.
Zdążył Kopernik poznać naszych bohaterskich powstańców warszawskich. Widział jeszcze jak bomby i ostrzał hitlerowski niszczą pałac Staszica, po czym sam zniknął z cokołu. Niemcy wywieźli naszego astronoma w nieznanym kierunku. Po zakończeniu wojny odnaleziono go na Dolnym Śląsku we wsi Hajduki Nyskie w towarzystwie figury Chrystusa z sąsiedniego kościoła św. Krzyża.
Po małym liftingu w Zakładach Odlewniczych Braci Łopieńskich Mikołaj Kopernik powrócił na swoje miejsce. Było to w 1949r, oczywiście 22 lipca.
W 2007r przyglądał się Kopernik jak wokół jego pomnika powstawał Układ Słoneczny. W nawierzchni zostały zaznaczone jaśniejszym kamieniem orbity a na nich umieszczono odlane z brązu planety.
Dwa razy w 2008 i 2011 roku padł nasz astronom ofiarą wandali. Dwukrotnie dokonano kradzieży sfery armilarnej, którą dzierży w dłoni. Szczęśliwie w obu przypadkach model sfery niebieskiej powrócił do ręki Mikołaja Kopernika.
W 1966r z inicjatywy polonii kanadyjskiej sporządzono kopię warszawskiego pomnika Mikołaja Kopernika. Obecnie stoi ona w Montrealu przed wejściem do planetarium. Druga kopia stanęła w 1973r w Chicago.
Pomnik Mikołaja Kopernika w Chicago
Pomnik Mikołaja Kopernika w Montrealu
WawaManiak 