Carowie Szujscy i ich warszawskie mauzoleum

Kolejna opowieść prowadzi w miejsce dobrze Wam znane. Tu, gdzie się kończy Krakowskie Przedmieście a zaczyna Nowy Świat, przechodniów wita Mikołaj Kopernik, dostojnie siedzący na cokole od ponad 180 lat. Za nim wznosi się klasycystyczna fasada Pałacu Staszica, autorstwa Antonia Corazziego z 1823r a nieco dalej, wzdłuż ulicy Kopernika, Warszawski Szpital dla Dzieci. To właśnie w tym rejonie, gdzieś na terenie  dzisiejszego szpitala, znajdowała się Kaplica Moskiewska będąca mauzoleum cara Wasyla IV Szujskiego, jego brata Dymitra i  wielkiej księżnej Jekateriny. Co carska rodzina robiła w Warszawie i dlaczego tu złożono ich doczesne szczątki?

Cofnijmy się do początków XVII wieku, kiedy to między Polską i Rosją toczyła się wojna zwana moskiewską. W dniu  4 lipca 1610r  pod Kłuszynem rozegrało się jej  decydujące starcie. Wojska polskie pod wodzą hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego  pokonały armię rosyjską  dowodzoną przez kniazia Dymitra Szujskiego, brata cara. W obliczu klęski bojarzy rosyjscy zdetronizowali cara Wasyla IV i obwołali jego następcą polskiego królewicza Władysława IV Wazę.

Hetman Żółkiewski ze zwycięskiej wyprawy wojennej nie powrócił sam do Warszawy. Przywiózł ze sobą  cara Wasyla i jego rodzinę, jako jeńców króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów Zygmunta III Wazy. Nadzwyczajni więźniowie na Zamku Królewskim złożyli należny polskiemu władcy hołd, po czym zostali odesłani do dworu na Mokotowie, a następnie do zamku w Gostyninie.

12 września 1612 w Gostyninie car Wasyl IV Szujski dokonał żywota. Wkrótce po nim zmarł jego brat i bratowa. Przyczyną ich śmierci najprawdopodobniej było tak zwane morowe powietrze, czyli panująca zaraza, choć nie obyło się bez oskarżeń o otrucie. Początkowo zmarłych pogrzebano w Gostyninie a w Warszawie rozpoczęto przygotowania do budowy odpowiedniego mauzoleum.

Na polecenie Zygmunta III Wazy wzniesiono wolnostojące mauzoleum nazwane Kaplicą Moskiewską. Była to budowla wysoka na trzy kondygnacje, na planie ośmioboku, przykryta kopułą zwieńczoną prawosławnym krzyżem. Nad wejściem do Kaplicy znajdowała się tablica z łacińskim napisem. Fragment tekstu w tłumaczeniu:”…król pamiętając o wspólnym człowieczym przeznaczeniu rozkazał kości ich przenieść tutaj i złożyć je pod tym wzniesionym ku powszechnej pamięci potomnych i dla chwały swego panowania, pomnikiem…”. W 1620r szczątki cara Wasyla i jego rodziny zostały złożone w Kaplicy Moskiewskiej.

Władysław IV nigdy na swoją głowę nie włożył korony carskiej, ale do 1635 nosił tytuł wielkiego księcia. Po kolejnych potyczkach  polsko-rosyjskich carem został wybrany Michał I Romanow i to z jego inicjatywy do Warszawy przybyło poselstwo rosyjskie, które od polskiego króla odkupiło trumny ze szczątkami Szujskich. Chcąc zatrzeć do końca ślady tej niechlubnej dla Rosji historii, posłowie zażądali również wydania tablicy z nad wejścia do Kaplicy. Ta jednak została zwrócona dopiero za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego na prośbę rosyjskiego ambasadora Nikołaja Repnina.

Po potopie szwedzkim król Jan Kazimierz w 1668r przekazał zrujnowaną Kaplicę Moskiewską wraz z przyległym do niej terenem sprowadzonemu do Warszawy Zakonowi Dominikanów Obserwantów. Dla nich wzniesiono tu klasztor i kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej. Tak więc dawne mauzoleum Szujskich stało się kaplicą grobową w dominikańskim kościele. To właśnie tutaj w 1706r pochowano wspaniałego architektka doby baroku Tylmana z Gameren.

Pod koniec XVIII wieku kościół i klasztor podupadły. Bracia dominikanie poumierali a chętnych do nowicjatu zabrakło. Zabudowania kościelno-klasztorne zostały przekazane diecezji. Na domiar złego w 1816r administrator ksiądz Danikowski popełnił w kościele samobójstwo, co zgodnie z ówczesnym kodeksem kanonicznym spowodowało zamknięcie i rozbiórkę kościoła. Działkę po kościele i klasztorze o.o. Dominikanów Obserwantów nabył Stanisław Staszic i wybudował na niej siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W czasie niewoli zaborca rosyjski przypomniał sobie o niewygodnej dla siebie przeszłości tego miejsca. Z inicjatywy Aleksandra Apuchtina, warszawskiego kuratora okręgu szkolnego,  Pałac Staszica zmienił swój wygląd. W latach 1892-1895 został przebudowany w stylu bizantyjsko-ruskim. Swoją lokalizację znalazło tu carskie gimnazjum oraz cerkiew św. Tatiany Rzymianki. Uzasadnieniem przebudowy była chęć pogrzebania  na zawsze w pamięci Polaków działalności Stanisława Staszica ale prawdziwym pretekstem była zemsta za istnienie w tym miejscu Kaplicy Moskiewskiej z grobowcem cara Wasyla Szujskiego.

Dziś Pałac Staszica w swojej dawnej klasycystycznej odsłonie służy Polskiej Akademii Nauk a o dokładne miejsce lokalizacji Kaplicy Moskiewskiej nie brakuje sporów. Przez wiele lat bowiem mylnie uważano, że zachowane przy ul. Świętokrzyskiej 1 fundamenty dawnej altany ogrodowej pałacu Słuszków, to właśnie pozostałości po Kaplicy. Badania archeologiczne przeprowadzone w 1938r, jako lokalizację mauzoleum Szujskich wskazują miejsce, gdzie dziś znajduje się wejście na teren szpitala, nieopodal Pałacu Staszica.

autor: Ewa Sztompke