Terespolski, Brzeski, Wschodni – historia warszawskiego dworca kolejowego

Wkrótce po uruchomieniu linii kolejowej na trasie Warszawa – Petersburg, co nastąpiło w 1862 roku, przystąpiono do budowy kolejnej, trzeciej już na terenie Królestwa Polskiego, drogi żelaznej. Pierwszą linią, ukończoną w 1848 roku była Kolej Warszawsko-Wiedeńska, drugą Petersburska a trzecią Terespolska.

Szerokotorowa trasa Kolei Terespolskiej wiodła z Warszawy, przez Siedlce, Łuków i Białą Podlaską do Terespola. Jej długość na ziemiach Królestwa Polskiego wynosiła 212 km, dalej linia łączyła się z Koleją Moskiewsko-Brzeską. W Warszawie linia była połączona bocznicą z Koleją Petersburską.

Trzecią żelazną drogę budowano w latach 1866-1867. Jej głównym inicjatorem był bankier, inwestor i finansista Leopold Kronenberg.

Na całej linii w miastach powstawały dworce ale najważniejszym, głównym na tej trasie, był Dworzec Terespolski nazywany też Brzeskim, wybudowany już w 1866 roku, wówczas na pograniczu Pragi i Szmulek. Do dworca można było dojechać dorożką, drogą od ulicy Wołowej (Targowa). Początkowo ta droga nie miała nazwy. Później zyskała miano ulicy Kijowskiej.

Budynek dworcowy, zaprojektowany przez Alfonsa Kropiwnickiego stał wzdłuż torów i peronów, frontem do ulicy Kijowskiej, nieco bliżej Targowej niż obecny Dworzec Wschodni. Gmach był dwukondygnacyjny. W części środkowej umiejscowiono główne wejście a nad nim balkon wsparty na kolumnach. Przestronne okna parteru były półkoliste a nieco mniejsze na piętrze zostały ozdobione trójkątnymi i półkolistymi naczółkami. Parter został podzielony na hale dla trzech klas podróżnych. W każdej z nich znajdowały się kasy, poczekalnie, bufety i przechowalnie bagażu. Na piętrze ulokowano biura zarządu Kolei Terespolskiej.

Obok dworca wybudowano magazyny, warsztaty kolejowe i parowozownię. Przy wytyczonej w 1870 roku ulicy Brzeskiej, która umożliwiła dotarcie na dworzec od strony Ząbkowskiej, zaczęły powstawać kamienice, w których mieszkali głównie kolejarze i dorożkarze.

Początkowo pasażerów na dworzec bądź z dworca woziły omnibusy konne, które kursowały do Dworca Warszawsko-Wiedeńskiego. Od roku 1883 kursowały już tramwaje konne. Ich trasa wiodła ulicą Kijowską dalej Targową. Ulica Targowa wcześniej była jednym wielkim placem targowym, na którym handlowano bydłem, końmi, trzodą chlewną a także zbożem, opałem a nawet bryczkami. Tramwaj mógł pojechać tędy dopiero po likwidacji targowiska, co też uczyniono. Warto tu zwrócić uwagę na szerokość ulicy Targowej. Wytyczyły ją w sposób naturalny granice dawnego placu targowego. Dalej linia tramwajowa łączyła się z linią biegnącą od Dworca Petersburskiego i tramwaj podążał ul. Aleksandryjską (później nazwaną kolejno: Zygmuntowską, gen. Świerczewskiego a obecnie al. Solidarności), przez Most Kierbedzia i Wiadukt Pancera prosto na plac Zamkowy. Tu tramwaj skręcał w Krakowskie Przedmieście, potem w Królewską, następnie w Marszałkowską i w al. Jerozolimskich, przy Dworcu Wiedeńskim kończył trasę.

Na początku XX wieku tramwaj konny został zastąpiony elektrycznym.

Dworzec Terespolski, który po odzyskaniu niepodległości zmienił nazwę na Wschodni, przetrwał do wybuchu II wojny. 5 września 1939 roku Niemcy bombardowali dworzec, przepełniony oczekującymi tu na pociągi ludźmi. Doszło do masakry. Zginęło wielu podróżnych, wielu też potrzebowało pomocy. Rannym pomagały sanitariuszki, harcerki i uczennice, z których część niestety zginęła w kolejnym tego dnia bombardowaniu. Ich pamięci poświęcony jest głaz ustawiony przed wejściem na dworzec od strony ulicy Kijowskiej.

Okaleczone budynki dworcowe przetrwały jeszcze do 1944 roku. W czasie powstania warszawskiego dawny Dworzec Terespolski przestał istnieć. Z jego dawnego gmachu zachował się jedynie fragment wschodniego skrzydła, który stoi do chwili obecnej. Kiedyś mieścił się tu punkt skupu złomu i makulatury. Dziś ten niewielki budynek a właściwie jego ruina czeka na lepszą przyszłość.

Przez ponad dwadzieścia lat po wojnie podróżnym służyły prowizoryczne budynki, mocno na wyrost nazywane Dworcem Wschodnim. Do budowy nowego gmachu dworcowego przystąpiono w 1963 roku. Prace prowadzono etapami, oddając do użytku poszczególne obiekty. Całość zakończono w 1969 roku. Projektem architektonicznym Dworca Wschodniego kierowali Piotr Szymaniak i Arseniusz Romanowicz, budowniczy większości powojennych warszawskich dworców. Nowoczesna, przeszklona hala dworcowa z wejściem od strony ulicy Kijowskiej, wewnątrz mieściła kasy, poczekalnie, bar samoobsługowy, kawiarnię, kioski i sklepy a nawet salon fryzjerski. Budynek został nagrodzony tytułem Mister Warszawy. Do czasu wybudowania Dworca Centralnego to Dworzec Wschodni uchodził za najbardziej reprezentacyjny w stolicy.

Niestety ta świetność Dworca Wschodniego nie trwała długo. Nie remontowany, niezbyt dokładnie sprzątany a chętnie odwiedzany przez bezdomnych, szybko zaczął podupadać i odstraszać podróżnych. Kiedy w 2008 roku Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę dworców kolejowych w Polsce, Dworzec Wschodni zajął niechlubne miejsce w kocówce tego rankingu. Zarzucano mu brak dbałości o bezpieczeństwo podróżnych, fatalny stan techniczny i niedostosowanie obiektu dla potrzeb osób niepełnosprawnych.

Okazją do wyremontowania Dworca Wschodniego były mistrzostwa Europy w piłce nożnej EURO 2012. Remont został przeprowadzony kosztem 60 mln złotych. Zmodernizowano obie hale dworcowe. Ta od strony ulicy Lubelskiej została przystosowana do obsługi pasażerów pociągów podmiejskich a ta od Kijowskiej pasażerów udających się w dłuższe podróże.

Zdjęcia z Wikimedii Commons